“Isparta Gülyağı Fabrikası Kim Kurdu?” Gül Kokulu Bir Tarihin İzinde
Bir tarihçi olarak geçmişe her baktığımda, bir kokunun, bir sesin ya da bir hikâyenin bugünü nasıl şekillendirdiğini görürüm. Isparta’nın gül kokusu da tam olarak böyle bir hikâyedir — sadece bir çiçeğin değil, bir toplumun, bir emeğin ve bir dönüşümün sembolü. Bugün sorumuz basit görünüyor: Isparta Gülyağı Fabrikası kim kurdu? Ancak bu sorunun ardında, Türkiye’nin modernleşme hikâyesinin derin bir kesiti saklıdır.
Gülün Anadolu’ya Yolculuğu: Bir Tarihin Başlangıcı
Isparta’nın gül bahçeleriyle özdeşleşmesi, rastlantısal bir olay değil, geç Osmanlı döneminin ekonomik ve kültürel arayışlarının bir sonucudur. Rivayete göre, 19. yüzyıl sonlarına doğru Ispartalı Müftüzade İsmail Efendi, Bulgaristan’dan getirdiği Rosa damascena fidanlarını Isparta topraklarına dikerek ilk gül üretimini başlatır. Bu girişim, zamanla yöre halkının geçim kaynağına dönüşür. Ancak gülün gerçek hikâyesi, onun yağının çıkarılmasıyla, yani sanayileşme sürecine dâhil olmasıyla başlar.
İlk Fabrika: 1935’te Modernleşmenin Gül Yüzü
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yılları, sadece bir devletin yeniden inşası değil, aynı zamanda üretim temelli bir kalkınma vizyonunun da dönemiydi. Bu vizyonun simgelerinden biri, 1935 yılında kurulan Isparta Gülyağı Fabrikası oldu. Fabrikanın kurulmasına öncülük eden kişi, Atatürk’ün sanayi politikalarına gönülden bağlı bir isimdi: Gülcü Müftüzade İsmail Efendi’nin torunlarından Müftüzade Şükrü Efendi ve onun girişimci çevresi.
Ancak fabrikanın kurumsal kimliği, Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası ve Tarım Bakanlığı’nın desteğiyle şekillendi. Bu, aynı zamanda devletin “yerel üretimi ulusal sanayiye dönüştürme” politikalarının da bir yansımasıydı. O yıllarda Anadolu’nun birçok yerinde şeker, un ve dokuma fabrikaları kurulurken; Isparta’da gül, “yerel değerlerin küresel pazara açılan yüzü” haline geldi.
Bir Kırılma Noktası: El Sanatından Endüstriyel Üretime
Fabrikanın kurulması, Isparta için yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda kültürel bir dönüşümün de başlangıcıydı. Daha önce bakır kazanlarda ev tipi üretim yapan kadınların el emeği, artık modern distilasyon cihazlarıyla tanışıyordu. Bu geçiş, geleneksel üretim biçimlerinin dönüşümünü simgelerken, kadın emeğinin sanayiye entegrasyonunu da hızlandırdı.
Böylece Isparta, 1930’lardan itibaren kadın iş gücünün ekonomiye katıldığı nadir şehirlerden biri haline geldi. Gül, artık sadece bahçede değil, fabrikanın kazanında da emekle yoğruluyordu. Bu dönüşüm, toplumun üretim ilişkilerini yeniden tanımladı: Ev içi üretim kamusal alana taşındı, geleneksel bilgi teknik bilgiyle birleşti.
Gül Yağının Altın Çağı: 1950’lerden Günümüze
1950’li yıllar, Isparta gülyağı üretiminin uluslararası pazara açıldığı dönemdir. Bu süreçte, Fransa başta olmak üzere Avrupa parfümeri endüstrisi, Isparta gülünü “Doğu’nun kokusu” olarak kabul etti. Böylece, küçük bir Anadolu şehri, küresel bir aromatik ekonomi zincirinin parçası haline geldi.
Fabrika, yalnızca ekonomik kalkınmanın değil, aynı zamanda ulus inşasının kokulu bir metaforu oldu. Cumhuriyet’in “yerli üretim” ideali, Isparta’da somutlaştı. O yıllarda okullarda okutulan “Yerli Malı Haftası” etkinliklerinde Isparta gülyağı, örnek başarı hikâyesi olarak anılırdı.
Toplumsal Dönüşümün Gül İzleri
Isparta Gülyağı Fabrikası’nın kurulmasıyla birlikte, şehirde yeni bir toplumsal sınıf doğdu: gül üreticileri, işçiler, teknisyenler ve ihracatçılar. Bu sınıf, hem ekonomik hem de kültürel olarak Isparta’nın kimliğini dönüştürdü. Gül, sadece bir bitki değil, toplumsal bir aidiyetin sembolü haline geldi.
Bugün hâlâ Isparta sokaklarında gül kokusunu duyduğunuzda, bu yalnızca baharın habercisi değildir; emeğin, kalkınmanın ve kadın dayanışmasının tarihsel bir yankısıdır. Her damla gülyağı, geçmişle bugünü birbirine bağlayan görünmez bir köprüdür.
Sonuç: Gülün Hikâyesi, Bir Ulusun Hikâyesi
Isparta Gülyağı Fabrikası, bir sanayi tesisinden öte, modern Türkiye’nin sembolik yapılarından biridir. Kurucuları, yalnızca bir fabrika inşa etmediler; gülün üzerinden bir kimlik, bir değer, bir ekonomi kurdular. O günkü gül kazanlarında kaynayan şey, aslında Türkiye’nin sanayi devrimi umuduydu.
Bugün soruyu yeniden sorabiliriz: “Isparta Gülyağı Fabrikası’nı kim kurdu?” Cevap tek bir isim değil; bir kuşağın emeği, bir ulusun vizyonudur. Peki biz, bugünün dünyasında kendi “gül yağlarımızı” — yani kendi değerli üretimlerimizi — yeniden tanımlayabiliyor muyuz? Belki de bu sorunun yanıtı, hâlâ Isparta’nın sabah rüzgârında gizlidir.